Εισαγωγή  

 

Οι γενικότερες συνέπειες του ρωσο-ουκρανικού πολέμου καθώς και οι συνεχόμενοι παγκόσμιοι ανταγωνισμοί, εντείνουν το διεθνές ενδιαφέρον τόσο για το μέλλον των εξελίξεων στα πεδία των μαχών στην Ουκρανία, όσο και για τις μεταβολές που συντελούνται και ανατρέπουν τα υφιστάμενα δεδομένα. Ο πόλεμος αυτός, που μοιάζει να σηματοδοτεί μια νέα μεγάλη -και παρατεταμένη-  συγκρουσιακή εποχή στις σχέσεις της Δύσης με την Ρωσία (ίσως και με την Κίνα),  επέδρασε καταλυτικά στον δυτικό κόσμο, οδηγώντας σε νέους διεθνείς και περιφερειακούς συσχετισμούς ισχύος και επιρροής. Συγκεκριμένα, σήμερα, στον χώρο της Ανατολικής Μεσογείου που επικρατεί μια εύθραυστη ισορροπία, παρατηρείται μια έντονη κινητικότητα με στόχο την αναθέρμανση των σχέσεων μεταξύ γειτονικών χωρών, που βρίσκονταν σε αντιπαλότητα.

Η προσπάθεια επαναπροσέγγισης της Τουρκίας και της Αιγύπτου, των οποίων οι σχέσεις θεωρούνται παγωμένες ήδη από το 2013, με αφορμή την ανατροπή της ισλαμικής κυβέρνησης Μόρσι (Αδελφοί Μουσουλμάνοι) στην Αίγυπτο, αποτελεί το νέο μεγάλο εγχείρημα που βρίσκεται σε εξέλιξη. Οι σύγχρονες περιφερειακές και διεθνείς ανακατατάξεις στην Ανατολική Μεσόγειο -κι όχι μόνο-, έχουν οδηγήσει την Άγκυρα στην προσέγγιση του Καΐρου, δεδομένου ότι η Τουρκία επιδιώκει να μετατραπεί σε σημαντικό ενεργειακό κόμβο. Όμως, αυτή η προσέγγιση, η οποία θα μπορούσε να δημιουργήσει σημαντικές περιφερειακές δυναμικές, προσκρούει σε βασικά σημεία όπως η νέο-οθωμανική πολιτική της Τουρκίας, στα πλαίσια της οποίας παρέχεται στήριξη σε ισλαμικά κόμματα και ομάδες. Κατά συνέπεια, και οι δυο χώρες έχουν συμφέρον να εξομαλύνουν τις σχέσεις τους, ωστόσο υπάρχουν και όρια, τα οποία καμία από τις δυο πλευρές δεν φαίνεται διατεθειμένη προς το παρόν να τα υπερβεί.

 

Από τους οιωνούς συνεργασίας, στην πραγματικότητα

 

Η ευρύτερη περιοχή της Μέσης Ανατολής αποτελεί, για την Τουρκία, μία περιοχή ιδιαίτερου ενδιαφέροντος στην οποία επιδιώκει να διαδραματίσει έναν ηγεμονικό ρόλο. Πρωτοεμφανίστηκε από τις αρχές της δεκαετίας του ’70 και έκτοτε, αποτελεί σημαντικό στόχο της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής μέχρι και σήμερα. Στα ταραχώδη χρόνια που ακολούθησαν το τέλος του διπολικού συστήματος, η Άγκυρα προσαρμόστηκε κατάλληλα στα νέα δεδομένα που δημιούργησαν η 11^η Σεπτεμβρίου και οι αμερικανικές εισβολές σε Αφγανιστάν και Ιράκ. Μέχρι και την έναρξη των αραβικών εξεγέρσεων το 2011, η Τουρκία είχε καταφέρει να αναπτύξει στενές, οικονομικές κυρίως σχέσεις με τους Άραβες γείτονές της, ακολουθώντας μία πολιτική ήπιας ισχύος.

Η άνοδος του κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (Adalet ve Kalkınma Partisi – AKP) στην εξουσία το 2002, σηματοδοτούσε μια νέα αρχή στην εξωτερική πολιτική της Τουρκίας. Οι θεωρητικές βάσεις αυτής, ετέθησαν από τον Αχμέτ Νταβούτογλου, γνωστές ως «δόγμα Νταβούτογλου» ή θεωρία του «Στρατηγικού Βάθους», προσβλέποντας στην αξιοποίηση των γεωπολιτικών, στρατηγικών, οικονομικών και πολιτιστικών πλεονεκτημάτων της, προκειμένου να ισχυροποιήσει και να εδραιώσει την θέση της όχι μόνο σε διεθνές επίπεδο, αλλά και σε περιφερειακό.[1] Έκτοτε, η χώρα προσπαθεί να δημιουργήσει στενότερες σχέσεις με τον αραβικό κόσμο στη Μέση Ανατολή, ειδικά μετά τους πολέμους στο Λίβανο (2006) και τη Γάζα (2008-09), όπου η κυβέρνηση του AKP υιοθέτησε μια αντι-ισραηλινή ρητορική. Η στήριξη της Τουρκίας στην παλαιστινιακή οργάνωση της Χαμάς, οδήγησε το 2010 στο επεισόδιο Μαβί Μαρμαρά, σε μια προσπάθεια της Άγκυρας να σπάσει συμβολικά τον αποκλεισμό που υφίσταντο η περιοχή από το Ισραήλ και την Αίγυπτο.[2] Η πολιτική εμπλοκή της χώρας στα εσωτερικά ζητήματα της Μέσης Ανατολής, οδήγησε πολλές φορές σε αντιπαράθεση με την Αίγυπτο, με την οποία ωστόσο διατήρησε εξαιρετικές οικονομικές συναλλαγές.

Τον Δεκέμβριο του 2005, οι δυο χώρες προχώρησαν στην υπογραφή συμφωνίας ελεύθερου εμπορίου (FTA), η οποία τέθηκε σε ισχύ το 2007. Ο συνολικός όγκος του εμπορίου μεταξύ των δύο χωρών σε αμερικανικά δολάρια, σχεδόν τριπλασιάστηκε μεταξύ 2007-2020, από τα 4,42 δισ. δολάρια στα 11,14 δισ. δολάρια, αποδεικνύοντας ότι και οι δύο χώρες είχαν συμφωνήσει εμμέσως να απομονώσουν τις οικονομικές συναλλαγές από τις πολιτικές διαφωνίες.[3] Οι σχέσεις των δυο χωρών ενισχύθηκαν και πολιτικά, μετά την παραίτηση της Κυβέρνησης Μουμπάρακ και την επικράτηση των Ισλαμιστών (Αδελφοί Μουσουλμάνοι) στην χώρα, απόρροια των αραβικών εξεγέρσεων του 2011. Η επίσκεψη Ερντογάν στην Αίγυπτο τον Σεπτέμβριο του 2011, αποτέλεσε το έναυσμα των άριστων σχέσεων μεταξύ των δυο χωρών, με την υπογραφή 12 μνημονίων συνεννόησης και πρωτόκολλων συνεργασίας σε διάφορους τομείς, με κορυφαία την κοινή δήλωση για τον σχηματισμό τουρκο-αιγυπτιακού συμβουλίου συνεργασίας.[4]

Ωστόσο, το στρατιωτικό πραξικόπημα στην Αίγυπτο και η ανατροπή της Κυβέρνησης Μόρσι, αποτέλεσε το κύκνειο άσμα, παγώνοντας ουσιαστικά τις σχέσεις μεταξύ των δυο χωρών για την επόμενη δεκαετία. Μετά τις πρωτόγνωρες βαρυσήμαντες δηλώσεις Ερντογάν για τον Πρόεδρο Σίσι, περί μη αποδοχής του νέου καθεστώτος, αποκαλώντας τον Αιγύπτιο Πρόεδρο «τύραννο, δικτάτορα, και δολοφόνο των δημοκρατιών», το Κάιρο προχώρησε στην απέλαση του Τούρκου πρεσβευτή στο Κάιρο και υποβάθμισε τις διπλωματικές σχέσεις με την Άγκυρα.[5] Οι πολιτικές επιτυχίες της Τουρκίας, έδειξαν τα όρια των επιδιώξεων της με την κατάρρευση των παγιωμένων περιφερειακών ισορροπιών, που προκλήθηκαν από τις πολιτικές ανατροπές των αραβικών εξεγέρσεων του 2011, με τις περισσότερες αυτών να μετατρέπονται σε πολέμους δια αντιπροσώπων (proxy wars). Έτσι, ενώ στην αρχή το τουρκικό καθεστώς φάνηκε να ισχυροποιείται πολιτικά, η αστάθεια και οι συγκρούσεις που επακολούθησαν δημιούργησαν σοβαρά προβλήματα στην Τουρκία, τόσο εσωτερικά[6], όσο και περιφερειακά, ιδίως στην Ανατολική Μεσόγειο και ειδικότερα στη Συρία και τη Λιβύη.[7]

Στο νέο ενδο-αραβικό Ψυχρό Πόλεμο που εξελίσσεται τα τελευταία χρόνια στην περιοχή, οι δυο χώρες έχουν βρεθεί σε αντίπαλα στρατόπεδα, όπως στους εμφύλιους πολέμους της Συρίας και της Λιβύης. Στην τελευταία, το 2019, η Αίγυπτος απείλησε να επέμβει στρατιωτικά εάν οι φιλοτουρκικές δυνάμεις προελαύνουν στην πόλη Σύρτη (κεντρική Λιβύη), θέτοντας έτσι τις δυο δυνάμεις σε τροχιά στρατιωτικής σύγκρουσης. Η ένταση επιδεινώθηκε επίσης και στην Ανατολική Μεσόγειο, εκεί που το υποθαλάσσιο φυσικό αέριο αποτελεί μήλον της Έριδος για όλο το περιφερειακό υποσύστημα.[8]

Από την μια πλευρά, η Τουρκία ενίσχυσε τις θέσεις με την Λιβύη[1], με αποκορύφωμα την υπογραφή του -παράνομου- τουρκολιβυκού μνημονίου το 2019, ενώ η Αίγυπτος, τον Σεπτέμβριο του επόμενου έτους, προχώρησε στην ένωση με την Κύπρο, την Ελλάδα, το Ισραήλ, την Ιταλία, την Ιορδανία και την Παλαιστινιακή Αρχή, προκειμένου να ιδρύσουν το East Med Gas Forum με έδρα το Κάιρο, με την απουσία της Τουρκίας.[2] Τέλος, ακόμα και στο υποσύστημα του Κόλπου, οι δυο χώρες στο ζήτημα του αποκλεισμού του Κατάρ το 2017, είχαν τοποθετηθεί απέναντι, εξαιτίας των ιδιαίτερων σχέσεων που διατηρεί η Τουρκία τόσο με τις ισλαμικές ομάδες της περιοχής, όσο και με το Κατάρ και το Ιράν.

Γίνεται κατανοητό, ότι από το 2013 μέχρι και προσφάτως, οι δυο χώρες βρίσκονταν συνεχώς σε μεγάλες αντιπαραθέσεις, κυρίως εξαιτίας των πολιτικών επιλογών και εμμονικών τάσεων που εμφάνιζε ο μεγαλοϊδεατισμός της κυβέρνησης Ερντογάν. Μέσα στις χαοτικές συνθήκες που επικρατούν στη Μέση Ανατολή, η Τουρκία δεν δίστασε να χρησιμοποιήσει ως εργαλείο το προσφυγικό και το κουρδικό ζήτημα, προκειμένου να υλοποιήσει τους μεγαλεπήβολους ηγεμονικούς της στόχους. Ωστόσο, παρά τις μεγάλες διαφορές τους και την συστράτευση τους σε διαφορετικά «στρατόπεδα», Αίγυπτος και Τουρκία συνέχισαν να ξεχωρίζουν τον οικονομικό τομέα από την πολιτική ρήξη, καθώς το 2017 το εμπόριο μεταξύ τους μειώθηκε ελαφρώς, ήτοι 4,5 δισεκατομμύρια δολάρια συνολικά, μειωμένο μόλις 10% από την μέγιστη απόδοση του 2013. Είναι βέβαιο, ότι Τουρκία και Αίγυπτος, οι οποίες κατέχουν τα δυο σημαντικότερα θαλάσσια περάσματα στη Μεσόγειο (Στενά του Βοσπόρου, Διώρυγα του Σουέζ αντίστοιχα), μπορούν να επωφεληθούν από τις δυναμικές που θα δημιουργηθούν με την σύσφιξη των μεταξύ τους σχέσεων, κατόπιν ωστόσο, της άμβλυνσης των εμποδίων που ενυπάρχουν.[3]

 

Η προοπτική επαναπροσέγγισης των σχέσεων

 

Μέχρι σήμερα, οι εντάσεις στον αραβικό κόσμο, αντικατοπτρίζουν ως ένα βαθμό, τα νέα περιγράμματα και τις γραμμές ρηγμάτων που δημιουργήθηκαν στην περιοχή της Μέσης Ανατολής, στον απόηχο των εξεγέρσεων του 2011.[4] Οι στρατηγικές επιλογές που έχει υιοθετήσει η Τουρκία, μετά το 2011, στόχευαν στην ενίσχυση της Μουσουλμανικής Αδελφότητας (ιδεολογική συγγένεια πρώτου βαθμού με το ΑΚΡ), προωθώντας ένα επαναστατικό μοντέλο αντι-κοσμικότητας στις αραβικές δημοκρατίες. Ωστόσο, οι νέες γεωπολιτικές αλλαγές που συντελέστηκαν μετά τον ιμπεριαλιστικό πόλεμο της Ρωσίας στην Ουκρανία, έχουν οδηγήσει τον Πρόεδρο Ερντογάν σε μια προσπάθεια εξομάλυνσης των σχέσεων τόσο με το βασίλειο της Σαουδικής Αραβίας, όσο και με τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, το Ισραήλ, και την Αίγυπτο.[5] Η χειραψία Ερντογάν-Σίσι, κατά την διάρκεια του χειμερινού παγκοσμίου ποδοσφαίρου στο Κατάρ και η πρώτη επίσκεψη μετά από 11 χρόνια, του Υπουργού Εξωτερικών της Τουρκίας (Μεβλούτ Τσαβούσογλου) στην Αίγυπτο τον περασμένο Μάρτιο, αποτελούν βήματα προς την αναθέρμανση των σχέσεων μεταξύ Άγκυρας και Καίρου. Το σημαντικότερο συμπέρασμα που μπορεί να εξαχθεί από τις πολιτικές κινήσεις της Τουρκίας τα τελευταία χρόνια, είναι η στροφή που συντελείται στην εξωτερική πολιτική της Άγκυρας, σε μια προσπάθεια επιστροφής στην πολιτική των «μηδενικών προβλημάτων».

Η επαναπροσέγγιση μεταξύ Τουρκίας και Αιγύπτου, θα επιφέρει σημαντικά κέρδη όχι μόνο για τις δυο χώρες, αλλά και για την ευρύτερη περιοχή της ανατολικής Μεσογείου. Η αλλαγή στάσης της Τουρκίας, οφείλεται και στο γεγονός της τουρκικής οικονομίας, η οποία βρίσκεται σε στενωπό και αντιμετωπίζει αρκετά δομικά προβλήματα, απόρροια και του ρωσο-ουκρανικού πολέμου. Όπως μαρτυρούν τα οικονομικά οφέλη της επαναπροσέγγισης με τα Η.Α.Ε και τη Σαουδική Αραβία για την Τουρκία (15 δισ. δολαρίων και 5 δισ. αντίστοιχα), μια επαναπροσέγγιση με την Αίγυπτο, θα δώσει νέα ώθηση στις οικονομικές συναλλαγές των δυο χωρών, καθώς και το Κάιρο αντιμετωπίζει σημαντικά οικονομικά προβλήματα.[6] Επιπρόσθετα, τα κοινά οφέλη θα μπορούσαν να εμφανιστούν άμεσα και στον ενεργειακό χάρτη, ωφελώντας ταυτόχρονα τις δυο χώρες που στοχεύουν να αποτελέσουν μια εναλλακτική πηγή εφοδιασμού ενέργειας της Ευρωπαϊκής Ένωσης.  Σαφώς, για να επιτευχθεί μια ουσιαστική επαναπροσέγγιση μεταξύ Τουρκίας και Αιγύπτου, θα πρέπει να ξεπερασθούν τα εμπόδια που οριοθετούν τις μεταξύ τους σχέσεις. Η επεκτατική πολιτική της Τουρκίας (στα πλαίσια του νέο-οθωμανικού ιδεολογήματος), κυρίως μετά το αποτυχημένο στρατιωτικό πραξικόπημα του 2016, στοχεύει στην ενίσχυση της περιφερειακής της θέσης. Η Άγκυρα, επιχειρεί να αυξήσει την παρουσία της, σε περιοχές οι οποίες ανήκουν παραδοσιακά στη σφαίρα επιρροής της Αιγύπτου, προκαλώντας καχυποψία και ενόχληση σε όλες τις σημαντικές αραβικές χώρες.

Η παρουσία της, αποτυπώνεται στα πεδία της Συρίας μέσω στρατιωτικών επιχειρήσεων και του βορείου Ιράκ καθώς και στο Κατάρ, τη Σομαλία και τη Δυτική Λιβύη, μέσω στρατιωτικών βάσεων. Παράλληλα, το 2018, η Άγκυρα αποπειράθηκε να αποκτήσει μεγάλη ναυτική βάση στο Σουδάν και να σφυρηλατήσει στρατιωτικούς δεσμούς με την Αιθιοπία, με την οποία η Αίγυπτος έχει ανοιχτή διαμάχη όσον αφορά το «Μεγάλο Φράγμα της Αιθιοπικής Αναγέννησης» (GERD).[7] Η Ανατολική Μεσόγειο, θα συνεχίσει να αποτελεί το μεγαλύτερο πεδίο ανταγωνισμού στις σχέσεις των δυο χωρών, αφενός λόγω της αδυναμίας επίτευξης συμφωνίας στο ζήτημα δρομολόγησης των εκλογών στη Λιβύη και αφετέρου λόγω των σχέσεων της Τουρκίας με την Ελλάδα και την Κύπρο, με τις οποίες η Αίγυπτος διατηρεί άριστες σχέσεις. [8] Παράλληλα, η μονομερής ανακήρυξη δυτικών θαλάσσιων συνόρων με τη Λιβύη στις 13 Δεκεμβρίου του 2022, αποτέλεσε ένα ακόμα σημαντικό μήνυμα προς την Άγκυρα, ότι η Αίγυπτος δεν είναι διατεθειμένη να αφήσει το παραμικρό γεωπολιτικό κενό, για τις τουρκικές επιδιώξεις.[9]

 

 

Συμπεράσματα

 

Είναι σαφές, ότι το νέο πολιτικό σκηνικό που θα διαμορφωθεί στην Τουρκία, μετά τις εκλογές της 28^ης Μαΐου, θα επηρεάσει την κατεύθυνση των εξελίξεων, τόσο στην Ανατολική Μεσόγειο όσο και στην ευρύτερη Μέση Ανατολή. Οι αβεβαιότητες που προκαλούν οι πολιτικές επιλογές και οι προθέσεις της Τουρκίας, που γίνονται αντιληπτές ως «Νεό-Οθωμανισμός» ή «Pax Ottomanica», εγείρουν ανησυχία όχι μόνο για την Αίγυπτο, αλλά και για τους λοιπούς δρώντες της ανατολικής Μεσογείου. Φυσικά, όσο οι διπλωματικές, στρατιωτικές και οικονομικές εταιρικές σχέσεις της Αιγύπτου με τους αντιπάλους της Τουρκίας παγιώνονται, τόσο η σύγκρουση συμφερόντων μεταξύ των δύο χωρών θα αποκτήσει νέα διάσταση, απομακρύνοντας το ενδεχόμενο μιας ουσιαστικής επαναπροσέγγισης. Όμως, τα νέα γεωπολιτικά και οικονομικά δεδομένα που δημιούργησε ο πόλεμος στην Ουκρανία, έχουν οδηγήσεις τις δυο πλευρές στην εξέταση της προοπτικής για προσέγγιση και άμβλυνση των μεταξύ τους διαφορών. Ο δρόμος της ομαλοποίησης είναι ανοιχτός και πολλά υποσχόμενος, αλλά η επιτυχία θα εξαρτηθεί σε μεγάλο βαθμό από την βούληση των δυο μερών να μετατρέψουν τις τρέχουσες προστριβές σε μακροπρόθεσμες στρατηγικές δεσμεύσεις.

 

Παραπομπές

 

³ Βλ. Αθανασόπουλος Παναγιώτης, Η μεσανατολική πολιτική του Κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης και οι αραβικές εξεγέρσεις: οι περιπτώσεις της Αιγύπτου και της Λιβύης, Η Ελλάδα, η Ευρώπη και ο Κόσμος, εκδ. Παπαζήση, Αθήνα 2014, σ. 77-85.

⁴ Βλ. Altunişik Meliha, From Hopes of Cooperation to the Reality of Conflict, in Gönül Tol, Davis Dumke, eds., Aspiring Powers, Regional Rivals, Middle East Institute (MEI), Washington 2019, σ. 18-22.

⁵ Βλ. Adly Amr, How Egypt and Turkey Trade Amid Tensions, Carnegie Middle East Center, 19 October 2021. Διαθέσιμο στο: https://carnegie-mec.org/2021/10/19/how-egypt-and-turkey-trade-amid-tensions-pub-85584 (Πρόσβαση: 20/05/2023).

⁶ Βλ. Altunişik Meliha, ο.π., σ. 27-32.

⁷ Το ίδιο έπραξε και η Τουρκία, με τα επεισόδια μεταξύ των δυο να συνεχίζονται, αφενός στο Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ, όπου η Τουρκία την επιβολή κυρώσεων στον Σίσι, ενώ την επόμενη χρονιά, η Αίγυπτος άσκησε ανοιχτά πιέσεις κατά της τουρκικής υποψηφιότητας για ανάληψη έδρας στο Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ. Βλ. Cagaptay Soner and Sievers Marc, Cagaptay Soner and Sievers Marc, Turkey and Egypt’s Great Game in the Middle East, Foreign Affairs, 8 March 2015.

⁸ Οι διαδηλώσεις στο Gezi Park το 2013, η απόπειρα στρατιωτικού πραξικοπήματος το 2016 και η οικονομική κρίση του 2018.

⁹ Βλ. Κεφαλά Βιβή, Η μεσανατολική πολιτική της Τουρκίας και η εργαλειοποίηση του προσφυγικού ζητήματος, Ινστιτούτο Εναλλακτικών Πολιτικών (ΕΝΑ), 23 Σεπτεμβρίου 2020.

¹⁰ Το 2009 και το 2010 εντός της

¹¹ Διαθέσιμο στο: https://www.bruegel.org/blog-post/egypt-catalyst-new-eastern-mediterranean-gas-hub  (Πρόσβαση: 30/04/2023).

¹² Η Κυβέρνηση Ερντογάν, πέρα από τη Λιβύη, εντείνει τις προσπάθειες του ένα πεδίο προβολής ισχύος δυτικά της χώρας, ιδιαίτερα με την Αλγερία και την Τυνησία, χρησιμοποιώντας ως βασικό εργαλείο την Οργάνωση της Μουσουλμανικής Αδελφότητος.

¹³ Βλ. Μάζης Ιώαννης και Γεώργιος-Αλέξανδρος Σγουρός, Γεωπολιτική Ανάλυση στο ενεργειακό σύμπλοκο της Ανατολικής Μεσογείου, εκδ. Λειμών, Αθήνα 2020, σ. 43-54.

¹⁴ Βλ. Salaheldin Abderahman, Struggle for the Center: Egyptian relations with Saudi Arabia and Turkey in the second decade of the 21st Century, in Gönül Tol, Davis Dumke, eds., Aspiring Powers, Regional Rivals, Middle East Institute (MEI), Washington 2019, σ. 42-55.

¹⁵ Βλ. Kepel Gilles, Έξοδος από το Χάος, κρίση στη Μεσόγειο και τη Μέση Ανατολή, εκδ. Κλειδάριθμος, Αθήνα 2020.

¹⁶ Τον Φεβρουάριο του 2022, ο Πρόεδρος Ερντογάν επισκέφθηκε τα Η.Α.Ε., για πρώτη φορά μετά από σχεδόν μια δεκαετία, ενώ τον Απρίλιο του ίδιου έτους, επισκέφθηκε τη Σαουδική Αραβία, ενώ παράλληλα, οι Τουρκο-ισραηλινές σχέσεις έχουν μπει σε τροχιά εξομάλυνσης ήδη από τον Οκτώβριο 2022.

¹⁷ Το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο, χρηματοδότησε την χώρα με 3 δισεκατομμύρια δολάρια,  προκειμένου να αντιμετωπιστούν οι οικονομικές επιπτώσεις του πολέμου στην Ουκρανία, οι οποίες  επιδείνωσαν την έλλειψη συναλλάγματος λόγω του μεγάλου εμπορικού ελλείμματος της χώρας.

¹⁸ Βλ. Τσακίρης Θεόδωρος, Οι πηγές της τουρκικής συμπεριφοράς, η πολιτική σημασία του ερντογανικού ιδεολογήματος, Foreign Affairs (Hellenic Edition), 15 Mαΐου 2023. Διαθέσιμο στο: https://foreignaffairs.gr/articles/74156/dr-theodoros-tsakiris/oi-piges-tis-toyrkikis-symperiforas?page=show (Πρόσβαση: 20/05/2023).

¹⁹Βλ. Danforth Nicholas, A Mediterranean Duel: Erdogan, Sisi and the Fate of Egyptian-Turkey Relations, Hellenic Foundation for European & Foreign Policy (ΕΛΙΑΜΕΠ), Policy Paper 53/2021, January 2021.

²⁰ Βλ. Νέδος Βασίλης, Σε αιγυπτιακό σκόπελο προσάραξε η Άγκυρα, στο κενό το άνοιγμα στο Κάιρο, Η Καθημερινή, 19 Δεκεμβρίου 2022.

 

 

Βιβλιογραφία – Πηγές

 

Αθανασόπουλος Παναγιώτης, Η μεσανατολική πολιτική του Κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης και οι αραβικές εξεγέρσεις: οι περιπτώσεις της Αιγύπτου και της Λιβύης, Η Ελλάδα, η Ευρώπη και ο Κόσμος, εκδ. Παπαζήση, Αθήνα 2014.

Κεφαλά Βιβή, Η μεσανατολική πολιτική της Τουρκίας και η εργαλειοποίηση του προσφυγικού ζητήματος, Ινστιτούτο Εναλλακτικών Πολιτικών (ΕΝΑ), 23 Σεπτεμβρίου 2020.

Μάζης Ιωάννης και Γεώργιος-Αλέξανδρος Σγουρός, Γεωπολιτική Ανάλυση στο ενεργειακό σύμπλοκο της Ανατολικής Μεσογείου, εκδ. Λειμών, Αθήνα 2020.

Νέδος Βασίλης, Σε αιγυπτιακό σκόπελο προσάραξε η Άγκυρα, στο κενό το άνοιγμα στο Κάιρο, Η Καθημερινή, 19 Δεκεμβρίου 2022.

Τσακίρης Θεόδωρος, Οι πηγές της τουρκικής συμπεριφοράς, η πολιτική σημασία του ερντογανικού ιδεολογήματος, Foreign Affairs (Hellenic Edition), 15 Mαΐου 2023.

Adly Amr, How Egypt and Turkey Trade Amid Tensions, Carnegie Middle East Center, 19 October 2021.

Altunişik Meliha, From Hopes of Cooperation to the Reality of Conflict, in Gönül Tol, Davis Dumke, eds., Aspiring Powers, Regional Rivals, Middle East Institute (MEI), Washington 2019.

Cagaptay Soner and Sievers Marc, Turkey and Egypt’s Great Game in the Middle East, Foreign Affairs, 8 March 2015.

Danforth Nicholas, A Mediterranean Duel: Erdogan, Sisi and the Fate of Egyptian-Turkey Relations, Hellenic Foundation for European & Foreign Policy (ΕΛΙΑΜΕΠ), Policy Paper 53/2021, January 2021.

Kepel Gilles, Έξοδος από το Χάος, κρίση στη Μεσόγειο και τη Μέση Ανατολή, εκδ. Κλειδάριθμος, Αθήνα 2020.

Salaheldin Abderahman, Struggle for the Center: Egyptian relations with Saudi Arabia and Turkey in the second decade of the 21st Century, in Gönül Tol, Davis Dumke, eds., Aspiring Powers, Regional Rivals, Middle East Institute (MEI), Washington 2019.